अलंकार

अलंकार
अलंकरोति इति अलंकारः
(जो भूषित करतो तो अलंकार)
* अलम अर्थात भूषण,
अलंकारान्ती पूर्व पिठीका -
संस्कृत काव्यशास्त्रात भामहा " चा
  " काव्यलंकार " तसेच महाकवी दंडी कृत काव्यादर्श हे काव्यालंकार शास्त्राचे प्राचीन ग्रंथ ,
उभटाची भामहाने लिहीलेल्या काव्यालंकारवरील भाष्य टिका " काव्यालंकारसार संग्रह " भामहाचे अलंकार शास्त्राचे पूर्ण विवेचन करतो,तसेच उद्भटाचा समकालीन कवी वामन यांचा काव्यालंकारसूत्रवृत्ति हा ग्रंथ ही अलंकार शास्त्रावर महत्तम् भाष्य करतो .
भरतमुनीच्या नाट्यशास्त्राचा आणि अलंकारशास्त्राचा उदय ही संस्कृत साहीत्य व कला क्षेत्रातील भारतीयांची त्याकाळी  एक मोठी झोप होती .

*अलंकाराचे प्रकार*
अर्वाचीन अलंकार शास्त्रात प्रमुख तीन प्रकार मानले गेले ते पूढील प्रमाणे,
१)शब्दालंकार
२)अर्थालंकार
३)उभयालंकार
या व्यतिरीक्त अजून तीन ही सांगितले जातात
४)रसालंकार ५)भावालंकार ६)मिश्रालंकार

उद्भटाने  ४४ अलंकार वृत्ती (स्वभाव)नुसार ६ वर्गात विभाजन केलेले आहे
तसेच विविध विद्वानांनुसार वृत्ती रसानुभवे विविध प्रकार केलेले

*शब्दालंकार *
काव्यात शब्द चमत्कृतीने अर्थात शब्दांच्या सुनियोजित वापराने जे श्रवणीय लालित्य उत्पन्न होते तो शब्द अलंकार असतो

हे विशिष्ट शब्दयोजनेवर आधारलेले असतात. त्यांचा अर्थाशी संबंध नसतो.
उदा., अनुप्रास आणि यमक हे शब्दालंकार आहेत. अनुप्रासात विशिष्ट वर्णांची पुनरावृत्ती केली जाते आणि ती साधण्यासाठी विशिष्ट शब्द वापरले जातात. उदा., तांब्यांच्या पुढील ओळी:
कडकडा फोड नभ, उढव उडुमक्षिका
खडखडवी दिग्गजां, तुडव रविमालिका
मांड वादळ, उधळ गिरि जशी मृत्तिका
खवळवी चहुंकडे या समुद्रा

या ओळींत ‘ड्’ ‌या वर्णाची पुनरावृत्ती आहे.

शब्दालंकार हे
पुढील प्रमाणे सांगातले आहेत

१)यमक
२)अनुप्रास
३)श्लेष
४)वक्रोक्ती(अलंकार कौमुदीनुसार)

*अर्थालंकार*
अर्थावर अधिष्ठित असतात.
बहुसंख्य अलंकार अर्थांवरच आधारलेले आहेत.
एखाद्या अलंकाराचे एक वैशिष्ट्य ध्यानात घेऊन त्याला एका विशिष्ट वर्गात टाकले असता,
त्याच्या दुसऱ्‍या एखाद्या वैशिष्ट्यानुसार तो दुसऱ्‍या एखाद्या वर्गातही बसू शकेल,
असेही केव्हा केव्हा लक्षात येते.
अलंकारांचे रेखीव आणि सर्वस्वी बंदिस्त असे वर्गीकरण करणे यामुळे अत्यंत अवघड होऊन बसते. तथापि
अलंकारांच्या वर्गीकरणाचे एक उदाहरण म्हणून रुय्यकाच्या "अलंकार-सर्वस्व" या ग्रंथातील अलंकारांचे हेर्मान याकोबी यांनी दाखविलेले वर्गीकरण पाहण्यासारखे आहे. हे वर्गीकरण नऊ तत्त्वांवर करण्यात आले असून ती नऊ तत्त्वे व त्यांवर आधारलेले अर्थालंकार खालीलप्रमाणे आहेत.

(१) सादृश्य :

(अ) भेदाभेदतुल्यप्रधान :
(१) उपमा, (२) अनन्वय, (३) उपमेयोपमा, (४) स्मरण. (आ) अभेदप्रधान : आरोपगर्भ – (१) रूपक, (२) परिणाम, (३) संदेह, (४) भ्रांतिमान्, (५) उल्लेख, (६) अपन्हुती.

ब) अध्यवसायगर्भ – (१) उत्प्रेक्षा, (२) अतिशयोक्ती.

क)गम्यमानौपम्यमूलक – (१) तुल्ययोगिता, (२) दीपक,
(३) प्रतिवस्तूपमा, (४) दृष्टांत, (५) निदर्शना.

(ड) भेदप्रधान – (१) व्यतिरेक, (२) सहोक्ती, (३) विनोक्ती.

(२) गम्यत्व :
(१) समासोक्ती, (२) परिकर, (३) श्लेष, (४) अप्रस्तुतप्रशंसा, (५) अर्थांतरन्यास,
(६) पर्यायोक्त, (७) व्याजस्तुती, (८) आक्षेप.

(३) विरोध :
(१) विरोधाभास, (२) विभावना, (३) विशेषोक्ती, (४) अतिशयोक्ती, (५) असंगती,
(६) विषम, (७) सम, (८) विचित्र, (९) अधिक, (१०) अन्योन्य, (११) विशेष, (१२) व्याघात.

(४) शृंखलाबंधत्व :
(१) कारणमाला, (२) एकावली, (३) माला-दीपक, (४) उदार.

(५) तर्कन्यायमूलत्व :
(१) काव्यलिंग, (२) अनुमान.

(६) वाक्यन्यायमूलत्व :
(१) यथासंख्य, (२) पर्याय, (३) परिवृत्ती, (४) परिसंख्या, (५) अर्थापत्ती,
(६) विकल्प, (७) समुच्चय, (८) समाधी.

(७) लोकन्यायमूलत्व :
(१) प्रत्यनीक, (२) प्रतीप, (३) मीलित, (४) सामान्य, (५) तद्‌गुण,
(६) अतद्‌गुण, (७) उत्तर.

(८) गूढार्थप्रतीती :
(१) सूक्ष्म, (२) व्याजोक्ती, (३) वक्रोक्ती, (४) स्वभावोक्ती, (५) भाविक,(६) उदात्त.

(९) रसाश्रय : (१) रसवत्, (२) प्रेयान्, (३) ऊर्जस्वी, (४) समाहित, (५) भावोदय, (६) भावसंधी,
(७) भावशबल, (८) संसृष्टी, (९) संकर.

संदर्भ,
दण्डीकृत काव्यादर्श..व्रजरत्नदास प्रयाग
भामहकृत काव्यालंकार ..देवेंद्रनाथ शर्मा
उद्भट कृत काव्यालंकार सारसंग्रह
अलंकार कौमुदी..परमेश्वरानंद
वामनकृत काव्यालंकारसुत्रवृत्ती...आचार्य विश्वेश्वर
मराठी विश्वकोश

बाजी©
omkarpandav.blogspot.com