यमक अलंकार

यमक अलंकार आणी त्याचे उपप्रकार .

यमक
तुल्यश्रुतीनां भिन्नानामनिधैर्येः परस्परम् ।वर्णानां यः पुनर्वादो यमक तन्निगद्यते । । १७

अर्थात,
ऐकायला सारखैच परंतु वेगवेगळ्या अर्थाच्या शब्दांच्या
पुन्हा पुन्हा वापराने काव्यात जी नादमधुरता निर्माण होते तो यमक ...(काव्यालंकार)भामह

उदा. अरे रावणा राज्य गंभीर केले
      सीते सारिखे रत्न चोरोनी नेले
या केले ,नेले हा यमक आहे .
*उपप्रकार*
यमकाचा काव्यात नेमका कोणत्या ठिकाणी
वापर केलेला आहे यावरुन उपप्रकार  पडतात
यमकाचे उपप्रकार बरेच मानले जातात
परंतु भामहांनी पाचच मानले ते पुढीलप्रमाणे
१)आद्य यमक
२)मध्यान्त यमक (पुष्य यमक
३)पदाभ्यास (अन्त्य यमक)
४)आवली (पंक्ती वा शृंखला यमक)
५)समस्तपाद यमक(सर्वान्त्य यमक)

आद्य यमक-
प्रत्येक पदारंभी(चरणांरंभी ) वर्णांची पुर्नआवृत्ती होत असल्यास आद्य यमक होतो
उदा.
सजनी सजनी ले वसन,भूषन भूष न अंग
रजनी रज नीकी चली,अली अली लै संग

नको रे मना क्रोध हा खेदकारी
नको रे मना काम नाना विकारी

२)मध्यान्त्य यमक  (पुष्य यमक)
पदांच्या मध्य स्थानी आणी शेवटी  सारखीच शब्द आवृत्ती होत असेल तर मध्यान्त्य यमक होतो
उदा.
सुसंगति सदा घडो, सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो, विषय सर्वथा नावडो.

३)पदाभ्यास (अंत्य यमक)
दोन वा तीन पदा शेवटी येणार्या यमकास अंत्य यमक म्हणतात .
उदा ,
मधुयामिनि नीललता
हो गगनीं सुमयुता
धवलित करि पवनपथा
कौमुदि मधुमंगला - १

दिव्य शांति चंद्रकरी
आंदोलत नीलसरी
गिरिगिरिवरि तरुतश्वरि
पसरी नव भूतिला - २
 

आवली (पंक्ती यमक)
कोणत्याही निश्चित स्थानी नसले तरी काव्यात वारंवार येऊन जे पदलालित्य निर्माण होते तो आवली(पंक्ती यमक) होतो

उदा

१)तालन पै ताल पै तमालन पै मालन पै

२)घनन् घनघोर चतुरंग भूप छत्रपती
खड्ग विखंडकारी म्लेंछ अरि छत्रपती

५) समस्त पाद यमक
सर्व चरणांती एकच यमक येत असेल तर तो सर्वान्त्य यमक होतो
गणाधीश जो ईश सर्वा गुणांचा ।
मुळारंभ आरंभ तो निर्गुणाचा ॥
नमूं शारदा मूळ चत्वार वाचा ।
गमू पंथ आनंत या राघवाचा ॥ १ ॥

मना सज्जना भक्तिपंथेची जावे ।
तरी श्रीहरी पाविजेतो स्वभावे ॥
जनीं निंद्य ते सर्व सोडूनी द्यावे ।
जनीं वंद्य ते सर्व भावे करावे ॥ २ ॥

संदर्भ,
भामह कृत काव्यालंकार
भाष्यकार , देवेंद्रनाथ शर्मा

बाजीराव पांडव राक्षसभुवनकर ©
omkarpandav.blogspot.com