अनुप्रास अलंकार आणी त्याचे उपप्रकार

अनुप्रास अलंकार

सरूपवर्णविन्यासमनुप्राप्त प्रचक्षते ।
किन्तया चिन्तया कान्ते नितान्तेति यथोदितम् |

अर्थात,
सारख्या वर्णांच्या (अक्षरांच्या)पुन्हा पुन्हा वापरास अनुप्रास म्हणतात
उदाहरणार्थ ,हे कान्ते तु त्या चिन्तेमुळे नितान्त (हिरमुसलेली) का आहेस अशा प्रकारे

अनुप्रास अलंकार तो असतो जेथे शब्द सारखेच असतात फक्त अर्थ वेगवेगळा असतो

*व्यंजन सम वरु स्वर असम अनुप्रास अलंकार*

म्हणजे ,अनुप्रासात फक्त व्यंजनांची समानता असावी स्वर मिळो वा ना मीळो

*अनुप्रास अलंकाराचे उपप्रकार*
*
अनुप्रास अलंकाराचे प्रामुख्याने पाच प्रकार पडतात
१)छेकानुप्रास
२)वृत्यानुप्रास
३)लाटानुप्रास
४)अन्त्यानुप्रवास
५)श्रुत्यानुप्रास

*छेकानुप्रास*-

एक किंवा अनेक  वर्णांची(अक्षरांची) एकदाच आवृत्ती होते तेथे छेकानुप्रास अलंकार होतो 
छेक म्हणजे वेिदग्ध मनुष्य , अशा मनुष्यांन ह अलंकार प्रिय असतो म्हणून त्याला हे नाव दिले आहे असे स्पष्टीकरण टीकाकारांनी केले आहे .
छेक म्हणजे घरट्यातच राहणारे पक्षी , त्याचा आवाज मधुर असतो म्हणून हे नाव दिले आहे असे दुसरेही एक स्पष्टीकरण इन्दुराजाने केले आहे .
ते फारसे पटण्यासारखे नाही .

रसाधनुगुणलेन प्रकृष्टो न्यास
( रसाला अनुरूप होईल अशी वर्णाची उत्कृष्ट योजना )
याप्रमाणे टीकाकारानी मम्मटाला अनुसरून अनुप्रास शब्दाची व्युत्पत्ती दिली आहे . .
छेकानुप्रासान निर्देश भामह , दडी व वामन याच्या ग्रथात नाही . तेव्हा त्याच्या विश्लेषणाचे व नामकरणाचे श्रेय उद्भटाला  जाते

उदा. तु तुंग हिमालय अंग
       अन मी
      चंचल गति सुर सरिता
      तु विमल हृदय उच्छवास
      अन मी कान्त कामिनी कविता

यांत  * ग,ता* यांचे प्रत्येकी एकवेळा आवृत्ती झालेली दिसेल

*वृत्यानुप्रास*: जेव्हा एकाच अक्षराची पुर्नआवृत्ती पद्यात अनेक वेळा होते तेथे वृत्यानुप्रास अलंकार होतो.
*
* उदाहरण -
* *चांदणे शिंपित जाशी चालता तु चंचले*

यात'च' या अक्षराची पुर्नआवृत्ती होते म्हणून हा वृत्यानुप्रास अलंकार होतौ

साजि चतुरंग बीररंग में तुरंग चढ़ि।
सरजा सिवाजी जंग जीतन चलत है॥
भूषन भनत नाद विहद नगारन के।
नदी नद मद गैबरन के रलत हैं॥
ऐल फैल खैल भैल खलक में गैल गैल,
गाजन की ठेल-पेल सैल उसलत हैं।
तारा सों तरनि घूरि धरा में लगत जिम,
धारा पर पारा पारावार ज्यों हलत हैं॥ --शिवराज भूषण

सजुन धजुन दिमाखदार अश्वारुढ सेना घेऊन सर्वशिरोमनी (सरेजाह)
शिवाजी युद्ध जिंकण्याकरिता निघालेला आहे
भुषण म्हणतो नगार्याचा अवाज मोठमोठ्याने होत आहे
मत्त हत्तींच्या मतिष्कातुन मदप्रवाह नदीसारखा वाहत आहे
रस्त्याने कोलाहल करित चाललेल्या सैन्यामुळे सगळीकडे खळबळ
माजलेली दिसते
महाकाय हत्तीदलापुढे पर्वत पर्वतासन देखील उखडले जात आहेत
शिवाजीच्या प्रबळ सेनेमुळे असमंतात उठलेल्या धुळीने सुर्य ही झाकला आहे
तसेच या प्रचंड सेनेच्या चालण्याने समुद्द देखील हलत आहेत

*लाटानुप्रास*

जेव्हा पद्यात शब्दाची किंवा वाक्यांची पुर्नआवृत्ती असते तेव्हा लट्टानुप्रास अलंकार असतो.
उदाहरण -
उंचे घोर मंदर के अंदर के रहन वारी
 उंचे घोर मंदर के अंदर रहाती है
 कंद मुल भोग करे कंद मुल भोग करे
तीनि बेर खाती सो तीनि बेर खाती है
भुषण सिथिल अंग भुषण सिथिल अंग
बिजन डुलाती तेब बिजन डुलाती है
भुषण भनत 'सिवराज'वीर तेरे त्रास
नगन जडाती ते नगन जडाती है

अर्थ
ज्या स्त्रिया पुर्वी महालांमध्ये राहत होत्या
त्या आता पर्वतांच्या गुफेत राहत आहेत
ज्या स्त्रिया पुर्वी मिष्टान्न खात त्याना आता
कंद मुळावर समाधान मानाव लागत आहे
ज्या तिन वेळ खात असत त्याना आता
तीन बोरे मिळणे ही महाग झालेले आहे
पुर्वि अभुषणांनी पुर्वी जे शरिर जड होत  त्यांचे शरिर भुकेने शिथील झालेले आहे
ज्या पुर्वी भरपुर आप्तेष्ठांसोबत राहत त्याना आता वनवास प्राप्त झालेला
आहे भुषण म्हणतो हे शिवाजीराजा तु मिळविलेल्या शत्रुवरील विजयामुळे शत्रुस्रियांची इतकी वाईट अवस्था झालेली आहै कि त्या अंगवस्त्रासही महाग झालेल्या आहेत .

*या काव्यात शब्द सारखेच आहे परंतु अर्थ वेगळा असतो अशा ठिकाणी लाटानुप्रास होतो* जसे की
*श्रीकृष्ण नवरा मी नवरी शिशुपाल नवरा मी न वरी*
*तो माणसासाठी मरण पावलेला माणूस आहे.*

अंत्यानुप्रास: पद्याच्या शेवटचे अक्षर म्हणजे तुकान्त जर सारखा असेल तर तेथे अंत्यानु प्रास अलंकार होतो
उदाहरण
नको रे मना क्रोध हा खेदकारी
नको रे मना काम नाना विकारी

अंत्यानुप्रासाचे इतर पाच उपप्रकारही आहेत
जसे की
१)सर्वान्त्यानुप्रास - जेथे सर्व पदाचे शेवटचे अक्षर सारखे असेल तेथे  २)समान्त्यविषमान्त्यानुप्रास- जेथे पहील्या पदाचे आणी तीसर्या पदाचे शेवटचे अक्षर आणी दुसर्या व चौथ्या पदाचे शेवटचे अक्षर सारखे असेल तेथे
३)समान्त्यानुप्रास -जेथे फक्त दुसर्या आणी चौथ्या पदाचे शेवटचे अक्षर सारखे असेल तेथे

४)विषमान्त्यानुप्रास-जेथे फक्त पहीले आणी तिसरे पदाचे शेवटचे अक्षर सारखे असेल तेथे

५)समविषमान्त्यानुप्रास-जेथे पहीले ,दुसरे पदाचे शेवटचे अक्षर आणी तिसरे चौथे पदाचे शेवटचे अक्षर एक सारखे जुळत असेल तेथे

*श्रुत्यानुप्रास अलंकार*
  जेव्हा एकाच वर्गातील शब्दांची पद्यात पुर्नआवृत्ती होते तेथे श्रुत्यानुप्रास अलंकार होतो  (वर्ग जसे की ,तालव्य ,दंतव्य ,दंततालव्य,ओष्ठ्य इ)
 
उदा.धन्य जनम जगतितल तासु
       पितही प्रमोद चरित सुनि जासु
येथे तालव्य दंत्य आणी ओष्ठव्य वर्गातील शब्दांची पुर्नआवृत्ती होते.

संदर्भ
भामहकृत काव्यालंकार ..देवेंद्रनाथ शर्मा
उद्भट कृत काव्यालंकार सारसंग्रह
अलंकार कौमुदी..परमेश्वरानंद
वामनकृत काव्यालंकारसुत्रवृत्ती...आचार्य विश्वेश्वर
मराठी विश्वकोश

बाजीराव पांडव©®